Chiến Lược Quản Trị “100.000 Đồng”

Đằng sau dự án tưởng như chỉ để phát quà cho người dân là tham vọng xây dựng kho dữ liệu toàn diện của Chính phủ.

Ảnh minh họa bởi NKI/C.T.V.

Vào cuối ngày 28/8/2025, Chính phủ Việt Nam công bố tặng mỗi công dân 100.000 đồng nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, với tổng ngân sách ước tính khoảng 11.000 tỷ đồng.

Đây là một chiến dịch kinh tế - chính trị khổng lồ chưa từng có tiền lệ, một khoản tiền mặt được phân phối đồng loạt cho toàn dân trong thời gian ngắn, với kỳ vọng lan tỏa niềm vui và khẳng định sự quan tâm của Nhà nước.

Công điện số 149/CĐ-TTg nêu: “Trong không khí cả nước tưng bừng phấn khởi chào mừng kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, để tiếp tục thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước đối với toàn thể nhân dân, triển khai ý kiến chỉ đạo của đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm, Đảng ủy Chính phủ đã trình Bộ Chính trị về việc tổ chức tặng quà cho người dân nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9.”

Nhìn bề ngoài, đây có thể là một món quà thiện chí. Nhưng nếu đặt chính sách này trong bối cảnh tài chính công, chuyển đổi số và kiểm soát xã hội, giá trị của nó vượt xa ý nghĩa tượng trưng. Chính sách này là một bước thử sức chiến lược vừa kích cầu kinh tế, vừa đo năng lực vận hành hệ thống quản trị, vừa chuẩn hóa dữ liệu dân cư trên quy mô chưa từng có.

Chi 11.000 tỷ đồng tương đương khoảng 0,27% GDP Việt Nam (năm 2025), một con số khiêm tốn với ngân sách quốc gia. Nhưng chính phủ lại chọn phát đồng loạt thay vì hỗ trợ mục tiêu như trợ cấp người nghèo hay người lao động. Điều này gửi đi một thông điệp mọi công dân đều được quan tâm, biến món quà nhỏ thành công cụ củng cố tính chính danh.

Các quốc gia phát triển cũng từng sử dụng phương pháp tương tự. Mỹ phát stimulus check trong đại dịch COVID-19, Nhật Bản tặng 100.000 yên mỗi người để kích cầu. Việt Nam đang áp dụng một phiên bản tương tự, nhưng không phải vì khủng hoảng mà vì chiến lược kiểm soát dài hạn, thử nghiệm khả năng giải ngân tức thì trên nền tảng dữ liệu dân cư điện tử, một năng lực sẽ cực kỳ quan trọng khi quản trị nền kinh tế số hóa.

Trong nhiều thập niên, Nhà nước Việt Nam duy trì tính chính danh chủ yếu qua hai yếu tố tăng trưởng kinh tế và ổn định chính trị. Tuy nhiên, giai đoạn 2023 - 2025 chứng kiến kinh tế chậm lại, bất động sản và xuất khẩu gặp biến động khó khăn, niềm tin của người dân với một số cơ quan công quyền giảm sút.

Chính sách phát tiền cho toàn dân dịp Quốc khánh không đơn thuần là mua vui, mà là bài toán chính trị - xã hội nhiều lớp, đóng vai trò như quà biểu tượng quyền lực. Chính phủ chứng minh vẫn kiểm soát dòng tiền, vẫn đủ mạnh để chạm đến từng người dân, và vẫn hiện diện như một nhà bảo trợ. Món quà này không giải quyết được khó khăn kinh tế, nhưng lại giúp củng cố tâm lý xã hội, đặc biệt ở những vùng nông thôn, miền núi, nơi chính sách phúc lợi thường khó đến kịp thời.

Hệ thống chi trả đồng loạt này không chỉ là chi tiêu, mà còn là bài thử nghiệm quốc gia để Bộ Công an quản lý dữ liệu dân cư (VNeID), Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước điều phối kênh giải ngân, và UBND các cấp trực tiếp triển khai chi trả tiền mặt cho người không có tài khoản.

Đây là mô hình quản trị tích hợp vì mọi người dân, dù ở bản xa hay thành phố lớn, đều phải đi qua một hệ thống duy nhất để nhận tiền. Điều này đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc tập trung hóa quyền lực dữ liệu.

Rủi ro thất thoát và cơ chế rút ruột ngân sách

Đáng chú ý, nhiều người dân từ chối nhận tiền vì gặp khó khăn khi đăng ký trực tuyến, hoặc nhường cho người khó khăn hơn vì cho rằng số tiền nhỏ không đáng. Dù mang tính tích cực, hiện tượng này lại tạo ra nguồn vốn tạm thời hoặc quỹ đệm ở cấp cơ sở không người nhận mà nếu không được giám sát chặt, dễ trở thành rủi ro gian lận và rút ruột ngân sách.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, số tiền không nhận hoặc chậm nhận là một trong những nguồn dễ bị lợi dụng nhất. Ở Ấn Độ, chương trình trợ cấp nhiên liệu LPG từng bị thất thoát hàng triệu USD mỗi năm do các tài khoản ma hoặc các khoản chưa chi kịp thời. Việt Nam, với cơ sở dữ liệu dân cư đang hoàn thiện, có thể đối mặt rủi ro tương tự.

Cơ chế thất thoát phổ biến có thể bao gồm việc phình danh sách thụ hưởng bằng cách thêm tên những người đã mất hoặc không tồn tại; khấu trừ phí thủ tục khi người dân nhận tiền mặt phải trải qua nhiều bước ký nhận, tạo cơ hội cho việc bớt xén; tình trạng chậm giải ngân có chủ đích để tạm thời giữ tiền ở cấp địa phương, hưởng lợi từ lãi suất hoặc quay vòng vốn; và việc đẩy giá các hợp đồng phụ trợ như in ấn giấy tờ, phát triển phần mềm hay cung cấp dịch vụ công nghệ đi kèm chương trình.

Chính phủ tuyên bố sẽ công khai danh sách nhận tiền, nhưng việc công khai ở mức độ nào, ra sao để bảo vệ thông tin cá nhân vẫn là câu hỏi. Đây là bài toán cân bằng giữa bảo mật dữ liệu và minh bạch ngân sách, một vấn đề chính trị nhạy cảm.

Vòng quay tiền tệ tạo hiệu ứng kinh tế

Dù số tiền 100.000 đồng không đủ để thay đổi mức sống, nó vẫn có giá trị kinh tế chiến lược. Khoản chi này tương đương 11.000 tỷ đồng bơm vào nền kinh tế trong vài tuần, tạo cú hích tâm lý tiêu dùng. Khác với các gói kích cầu doanh nghiệp, tiền đến trực tiếp tay người dân — đặc biệt tầng lớp thu nhập thấp — nên tỷ lệ chi tiêu gần như 100%. Các cửa hàng nhỏ, chợ truyền thống, dịch vụ ăn uống, vận tải hưởng lợi tức thì, tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ.

Nhật Bản và Mỹ từng phát tiền đồng loạt trong khủng hoảng, với mục tiêu không chỉ cứu trợ mà còn tăng tốc lưu thông tiền. Việt Nam áp dụng chính sách tương tự không phải để chống suy thoái mà để giữ nhịp tăng trưởng và khơi lại dòng tiền tiêu dùng vốn đang chậm lại.

Tác động gián tiếp của chính sách này thể hiện ở nhiều khía cạnh. Trước hết, việc mọi người dân đều nhận được phần quà giúp giảm bớt bất mãn và góp phần duy trì ổn định xã hội. Đồng thời, nó củng cố niềm tin chính trị khi Nhà nước xây dựng hình ảnh một chính quyền mạnh mẽ, có khả năng chăm lo đời sống dân sinh. Cuối cùng, chính sách còn định hình hành vi tài chính khi buộc người dân lần đầu mở tài khoản, làm quen với ví điện tử và dần thích ứng với xu hướng số hóa.

100.000 đồng không chỉ là tiền, mà là chi phí mua dữ liệu. Đây chính là phần cốt lõi mà ít người dân để ý. Để nhận tiền, người dân phải có tài khoản định danh điện tử VNeID mức 2, cập nhật số điện thoại, số tài khoản ngân hàng, xác thực thông tin cá nhân qua cơ sở dữ liệu quốc gia. Điều này giúp Nhà nước lần đầu có được một hồ sơ số gần như hoàn chỉnh của gần 100% dân số trưởng thành.

VNeID là ứng dụng định danh điện tử, được Bộ Công an Việt Nam phát triển để thay thế các giấy tờ truyền thống.

Lợi ích từ dữ liệu thu thập được qua chương trình vượt xa chi phí triển khai, thể hiện rõ nhất ở bốn phương diện. Trước hết, trong quản trị thuế, mọi giao dịch chuyển khoản đều để lại dấu vết, giúp Nhà nước kiểm soát dòng tiền, chống thất thu thuế và ngăn chặn rửa tiền. Tiếp đó, hệ thống dữ liệu tập trung cho phép chính sách an sinh xã hội trở nên chính xác hơn, đảm bảo trợ cấp và cứu trợ đến đúng người, đúng thời điểm. Khi dữ liệu được chuẩn hóa, thất thoát ngân sách giảm đáng kể, từ đó hạ chi phí phúc lợi dài hạn.

Đặc biệt, Nhà nước có thể phân tích hành vi tiêu dùng từ nguồn dữ liệu khổng lồ này, nắm bắt xu hướng chi tiêu thực tế của dân chúng, dự đoán sức mua, điều chỉnh chính sách kích cầu và định hướng thị trường. Thông tin chi tiết về cấu trúc tiêu dùng, khu vực tăng trưởng và mức độ nhạy cảm giá cả còn giúp hoạch định quy hoạch đô thị, đầu tư hạ tầng, cũng như tối ưu phân bổ nguồn lực quốc gia.

Tại những địa phương chưa đồng bộ VNeID, quy trình nhận hỗ trợ vẫn diễn ra theo cách thủ công. Người dân phải mang CMND/CCCD giấy đến UBND xã, đối chiếu thông tin với sổ hộ khẩu hoặc cơ sở dữ liệu dân cư, ký nhận trực tiếp trên danh sách in, thậm chí bị yêu cầu chụp ảnh, quét mã hồ sơ để lưu trữ. Phương thức này khiến nhiều cán bộ than quá tải vì khối lượng giấy tờ khổng lồ, nguy cơ sai sót và gian lận cao, trong khi chi phí hành chính đội lên do phải in ấn, kiểm đếm, lưu trữ.

Dù không áp đặt VNeID, hệ thống vẫn tìm mọi cách thu thập thông tin tương đương như dữ liệu cá nhân được nhập lại thủ công, đồng bộ định kỳ về cơ sở dữ liệu tập trung, danh sách dân cư được rà soát chéo nhiều vòng. Nói cách khác, không liên kết tài khoản an sinh xã hội trên VNeID không đồng nghĩa với ít theo dõi hơn, chỉ là quá trình số hóa diễn ra chậm hơn, nặng nề hơn, và phức tạp hơn cho cả cán bộ lẫn người dân.

Chính sách phát 100.000 đồng dịp Quốc khánh là một ví dụ điển hình của quyền lực mềm kết hợp công nghệ quản trị. Bề ngoài là phúc lợi xã hội, bên trong là bài toán dữ liệu, niềm tin, kiểm soát và thử nghiệm năng lực quản lý quốc gia.

Chiến dịch này là tín hiệu rõ ràng cho thấy Việt Nam đang chuyển từ mô hình quản trị bằng giấy sang quản trị bằng dữ liệu. Và để làm được điều này, một món quà nhỏ lại chính là để buộc hàng chục triệu người dân tham gia vào hệ thống.

Khoản tiền nhỏ, khi được tung ra đồng loạt, trở thành phép thử chiến lược về cách Nhà nước tương tác với công dân trong kỷ nguyên số. Nếu chiến dịch thành công, Việt Nam sẽ không chỉ có một cơ sở dữ liệu dân cư hoàn chỉnh mà còn chứng minh được năng lực chi trả tức thì, một sức mạnh mà ít chính phủ đang phát triển nào đạt tới.