Pháp trường Yên Bái, rạng sáng ngày 17/6/1930. 5 giờ kém 15 phút.
Những nhà lãnh đạo của Việt Nam Quốc dân đảng quyết định tổ chức một cuộc nổi dậy vào đầu năm 1930, nhưng do quá trình chuẩn bị gặp nhiều trắc trở: thời gian phát động cuộc khởi nghĩa lúc đầu được ấn định vào ngày 10/02/1930, sau đó Nguyễn Thái Học lại quyết định hoãn tới ngày 15/02/1930. Do sự chỉ đạo không thống nhất và thiếu sự phối hợp nên cuộc nổi dậy của tổ chức Việt Nam Quốc dân đảng đã diễn ra không đồng nhất. Phần lớn tại các địa phương, cuộc khởi nghĩa bắt đầu vào đêm ngày 9 rạng ngày 10/02/1930, nơi nổ súng đầu tiên và quyết liệt nhất là ở Yên Bái, do đó sự kiện này thường được gọi chung là khởi nghĩa Yên Bái.
Cuộc khởi nghĩa nhanh chóng bị thực dân Pháp dập tắt, hàng ngàn đảng viên Việt Nam Quốc dân đảng bị bắt và bị kết án, từ chung thân đến lưu đày biệt xứ; trên 30 đảng viên bị kết án tử hình. Phần lớn trong số họ bị đưa về giam giữ trong Nhà tù Hỏa Lò, chờ ngày thi hành bản án.
Công sứ Yên Bái De Bottini vào nhà lao đọc bức điện văn gửi từ Pháp bác đơn chống án. Một người lính bưng cái điếu thuốc lào, rót 13 ly rượu rum cho những chiến sĩ cách mạng để tăng thêm can đảm trước khi lên máy chém. Nguyễn Thái Học thản nhiên hút thuốc. Không một ai trong số họ cần đến rượu.
5 giờ sáng. 13 chiến sĩ cách mạng bị giải ra pháp trường.
Pháp trường nằm trên khu đất trống cách trại lính khố xanh chừng 100m. Đoạn đầu đài đặt trên bãi cỏ xanh vươn hai cột cao xám xịt. Gần 400 lính khố xanh và lính Lê Dương được cắt cử bảo vệ nghiêm ngặt. Trên các ngả đường đến pháp trường, người dân kéo đến ngày một đông. Không ồn ào, không xô đẩy, ai nấy đều im lặng chen chân đứng chật quanh bãi cỏ pháp trường.
5 giờ 30 phút. Cuộc hành hình bắt đầu.
Đao phủ máy chém là Cai Công và phụ tá Long.
Người lên đoạn đầu đài đầu tiên là Chỉ huy trưởng mặt trận Yên Bái Nguyễn Như Liên (Ngọc Tỉnh) (20 tuổi), học sinh, người làng Suối xã Cao Mại, phủ Lâm Thao tỉnh Phú Thọ. Lên máy chém, Ngọc Tỉnh chỉ hô to được hai tiếng "Việt Nam...".
Những người tiếp theo lần lượt bước lên máy chém là thầy thuốc Bùi Tư Toàn tức Cả Toàn (37 tuổi), lính pháo thủ Bùi Văn Chuẩn (35 tuổi), lính pháo thủ Nguyễn An (21 tuổi), lính pháo thủ Hà Văn Lạo (25 tuổi), lính cấp dưỡng Đào Văn Nhít (20 tuổi), lính pháo thủ Ngô Văn Du (20 tuổi), lính pháo thủ Bùi Văn Cửu (20 tuổi), lính pháo thủ Nguyễn Đức Thịnh (20 tuổi), lính pháo thủ Đỗ Văn Sứ (20 tuổi) và cai pháo thủ Nguyễn Văn Tiềm (20 tuổi).
Tổng chỉ huy mặt trận miền ngược Phó Đức Chính (23 tuổi) là người thứ 12 bước lên đoạn đầu đài. Ông đòi được nằm ngửa để nhìn lưỡi dao guillotine rơi xuống như thế nào.
Lãnh tụ Nguyễn Thái Học (28 tuổi) là người cuối cùng bị hành hình. Trước đó ông đã chứng kiến 12 cái chết của những người đồng chí nhưng khuôn mặt vẫn thản nhiên, miệng mỉm cười giản dị, cúi đầu chào mọi người. Khi nghiêng đầu vào giá chém ông chỉ hô to được hai tiếng "Việt Nam.." thì bị lính Lê dương bịt miệng. Cai Công giật chốt máy chém, lưỡi dao từ trên cao phóng xuống kết thúc cuộc hành quyết.
Lúc đó là 6 giờ sáng ngày thứ ba 17/6/1930 (tức ngày 21 tháng 5 năm Canh Ngọ).
Trong tiếng bước chân lên đoạn đầu đài, người ta nghe thấy 13 lần tiếng hô "Việt Nam! Việt Nam!" vang lên anh dũng và thống thiết. Chứng kiến cảnh tượng bi hùng này, Louis Roubaud, ký giả người Pháp thảng thốt viết: "Việt Nam! Việt Nam! Quê hương phương Nam! Quê hương phương Nam! Tôi đã nghe nhiều lần, tiếng ấy vang vọng bên tai, cho đến khi nhìn thấy bóng cuối cùng bị tử hình là Nguyễn Thái Học. Tất cả họ bước đến, không khoe mình và chết bình thản." Ông này cũng thừa nhận: "Tôi phải dở nón nghiêng mình kính phục tinh thần ái quốc, lòng dũng cảm vô bờ bến của những người Việt Nam yêu nước..."
Thủ cấp của 13 chiến sỹ Quốc dân Đảng bị xử chém ngày 17/6/1930 tại Yên Bái.
Xác của 13 người chôn chung một hố, dưới chân đồi cao, bên cạnh đồi là đền thờ Tuần Quán, cách ga xe lửa Yên Bái khoảng một cây số.
Một ngày sau hai chị em Cô Giang, Cô Bắc tự vẫn tại cơ sở kháng chiến của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Các vị đó trước khi chết họ vẫn chỉ hô cùng một câu: "Việt Nam muôn năm!"
Khi hay tin lãnh tụ Nguyễn Thái Học và 12 chiến sĩ cách mạng bị xử tử ở Yên Bái, nhà thơ Tản Đà và Kính Đài đã khóc bằng những vần thơ:
KHÓC ANH HÙNG
Nghe tin tầm tã bốn hàng rơi Tím ruột, thâm gan muốn gọi trời Mười chín anh hùng con nước Tổ Một đao vô đạo đoạn đầu đài!
Sau này, Nguyễn Phan An có làm bài thơ tưởng niệm Nguyễn Thái Học như sau:
Yên Bái đầu rơi một sớm nào,
Lòng son ngời sáng với trăng sao...
Vì dân dựng Đảng, ôi xương trắng,
Vì nước ra công, hỡi máu đào!
Cách mệnh chưa thành, sông núi khóc,
Tài mưu sớm thác, gió mưa gào.
Hai mươi tám tuổi "thành nhân" ấy,
Trang sử ngàn thu đã bước vào.
Cuộc Khởi nghĩa Yên Bái tuy thất bại nhưng đã tạo nên tiếng vang khắp nơi, làm nức lòng đồng bào trong nước và gây rung động cả chính quốc Pháp.
Comments